Σε μία από τις πιο όμορφες γειτονιές, όχι μόνο της Αθήνας αλλά της γης ολόκληρης, στην απόμερη, γαλήνια οδό Θεωρίας που λούζεται στο φως και την αύρα της Ακρόπολης στον αριθμό 12 βρίσκεται το Μουσείο Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου. Η υπέροχη τοποθεσία του, στην πιο ήσυχη βόρεια πλευρά της Ακρόπολης, κάτω από το Ερέχθειο και ακριβώς απέναντι από το σημείο όπου ήταν η πύλη της μεσαιωνικής οχύρωσης (γνωστή ως “πύλη του λιονταριού”) αποτελεί μόνο την πρώτη ένδειξη για όσα πρόκειται ν’ ανακαλύψει κανείς εντός του. Το μουσείο Κανελλοπούλου που ιδρύθηκε το 1976 μετά τη δωρεά της ομώνυμης συλλογής στο ελληνικό κράτος αφήνει, κατά γενική ομολογία, έκπληκτους τους επισκέπτες του καθώς παρακολουθούν μέσα από τα εκθέματά του με συνοπτικό αλλά περιεκτικότατο τρόπο την ιστορία της αρχαιότητας αλλά και τη διαχρονικότητα, τη συνέχεια της ελληνικής τέχνης από τους προϊστορικούς μέχρι τους νεότερους χρόνους.

“Πρόκειται για μια περιεκτική συλλογή με πολύ σημαντικά εκθέματα που δίνει αφορμές για πάρα πολλές συζητήσεις και ανοίγει πολλά πεδία μελέτης. Φαίνεται πως ο Παύλος Κανελλόπουλος που πήγε στο Μόναχο για να σπουδάσει Χημεία και τελικά σπούδασε επίσης Νομική και Φιλολογία, μελέτησε πολύ πριν ξεκινήσει να τη δημιουργεί (από το 1923 που, φοιτητής ακόμη, απέκτησε τα πρώτα έργα της συλλογής του) και να την εμπλουτίζει. Από το 1945 κι έπειτα μάλιστα, με συνοδοιπόρο τη σύζυγό του, Αλεξάνδρα, που ήταν η μεγαλύτερη υποστηρίκτρια του οράματός του. Η Αρχαιολογία ήταν το πάθος του, ήταν ένας άνθρωπος που βρισκόταν στο μουσείο μέχρι που έφυγε από τη ζωή, το 2003. Ξεναγούσε εδώ ακόμη κι όταν είχε σχεδόν πια χάσει την όρασή του” μου εξηγεί ο διευθυντής του μουσείου, Νίκος Παπαδημητρίου, επισημαίνοντας πως “οι παλαιότεροι συλλέκτες όπως ο Παύλος Κανελλόπουλος, ο Αντώνης Μπενάκης και ο Ιωάννης Γενναδίου γοητεύονταν πρωτίστως από την ιστορία και όχι απλώς από τα αντικείμενα και την επένδυσή τους σε αυτά. Αντιμετώπιζαν τα αντικείμενα ως φορείς που σκιαγραφούν την εξέλιξή της, αποτελούν κομμάτια της και την εκφράζουν στη διάσταση της ύλης”.

Ξεκινώντας κανείς την περιήγηση από τις αίθουσες της νέας πτέρυγας του Μουσείου που εγκαινιάστηκε το 2010 και είναι αφιερωμένη στην Αρχαία Ελληνική Τέχνη, συναντά τα κατάλοιπα μιας μεσαιωνικής κατοικίας που είναι σ’ επαφή με τμήμα του περίφημου Ριζόκαστρου, δηλαδή του οχυρωματικού περιβόλου που προστάτευε την Ακρόπολη κατά τον 13ο αιώνα μ. Χ. Κατεβαίνοντας τα σκαλοπάτια και μπαίνοντας στην υπόγεια αίθουσα, νιώθει πια τη μαγεία της καταβύθισης στο αρχαίο μας παρελθόν και της συλλογής που ξεκινά από ένα προϊστορικό πήλινο ειδώλιο (το αρχαιότερο έργο, 5.000-4400 π.Χ) και καλύπτει την αρχαϊκή, κλασική και ελληνιστική περίοδο.

Ξεναγώντας με, ο Νίκος Παπαδημητρίου, δυσκολεύεται πραγματικά ν’ απαντήσει στην ερώτησή μου για το ποια είναι τα δικά του πιο αγαπημένα εκθέματα, ωστόσο είναι φανερό ότι έχει ιδιαίτερη αδυναμία σε εκείνα που αφηγούνται ιστορίες. Έτσι, στεκόμαστε λίγο παραπάνω με θαυμασμό σε μια μελανόμορφη κύλικα που έχει επάνω της τη σκηνή της φυγής του Οδυσσέα από τη σπηλιά του Πολύφημου, μια αφήγηση που όλοι έχουμε ακούσει από μικροί σαν παραμύθι. Επίσης, στο χάλκινο λέβητα του 480 π.Χ. με την επιγραφή ΑΘΕΝΑΙΟΙ ΑΘΛΑ ΕΠΙ ΤΟΙΣ ΕΝ ΤΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ που οι Αθηναίοι έδωσαν ως έπαθλο σε αγώνες στο Μαραθώνα για να τιμήσουν όσους πολέμησαν.

“Ο λέβητας που τιμά τους Μαραθωνομάχους στην εποχή της αρχής της Δημοκρατίας παραπέμπει στην άυλη κληρονομιά, στο πώς διατηρεί κανείς τη μνήμη, τη συλλογική μνήμη που έχει να κάνει με μια μεγάλη ιστορική και πολιτική εξέλιξη όπως εδώ η νίκη κατά των Περσών” μου εξηγεί και παρατηρεί πως η συλλογή του μουσείου Κανελλοπούλου “δίνει μεγάλη έμφαση χωρίς να το έχει προσπαθήσει σε αυτό που λέμε άυλο πολιτισμό. Ενώ στα μουσεία δίνουμε μεγάλη έμφαση στην υλικότητα, αυτή η συλλογή ασχολείται πολύ με τη διάσταση που αφορά το πώς αφηγούμαστε ιστορίες και μύθους. Η γνώση μας για το παρελθόν δεν έχει να κάνει μόνο με την υλική υπόσταση των αντικειμένων, έχει να κάνει με τις ιστορίες που τα συνοδεύουν, αυτές έχουν σημασία” τονίζει.

Το επιτύμβιο λιοντάρι, λοιπόν, της συλλογής Κανελλοπούλου που στόλιζε τον τάφο ενός αρχαίου πολεμιστή ως σύμβολο ηρωικού θανάτου ταξίδεψε στην πόλη για να συμμετάσχει στην αρχαιολογική έκθεση “Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο” στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. “Τα λιοντάρια όπως αυτά της Αμφίπολης ή της Χαιρώνειας είναι μνημειακά. Τα πιο μικρά λιοντάρια, όπως αυτό, τα συναντάμε πια σε ατομικούς τάφους πολεμιστών.

Όψεις του μαρμάρινου λιονταριού του Μουσείο Κανελλοπούλου. Φωτογράφος: Ανδρέας Σατρουζάνος

Στην έκθεση, μια και ένα λιοντάρι όπως αυτό της Χαιρώνειας θα ήταν πρακτικά αδύνατον να μεταφερθεί, το λιοντάρι μας είναι το ταφικό μνημείο που στέφει τον τύμβο των Θηβαίων που είναι οι ηττημένοι της μάχης. Ο Φίλιππος μετά τη μάχη επιτρέπει να θάψουν, να θρηνήσουν και να τιμήσουν τους πολεμιστές και όλο αυτό φυσικά δείχνει το σεβασμό στους νεκρούς στα ήθη και τα έθιμα της αρχαιότητας. Έχει εκτεθεί με πάρα πολύ ωραίο τρόπο, βρήκε θα έλεγε κανείς το περιβάλλον του, οπότε μπορώ να καταλάβω γιατί μια μέρα το έσκασε και είπε “πάω εκεί που ανήκω, να φυλάξω τους νεκρούς πολεμιστές μου”, λέει χαμογελώντας.

Η έκθεση για τη Μάχη της Χαιρώνειας προσεγγίζει ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα της αρχαιότητας, που έφερε στην πολιτική σκηνή τον Μέγα Αλέξανδρο και είχε μεγάλη σημασία στη μετάβαση από την κλασική στην ελληνιστική περίοδο. Πρόκειται για τη μάχη που έφερε αντιμέτωπους τον στρατό της Μακεδονίας του Φιλίππου Β’ με αυτόν των συμμαχικών ελληνικών πόλεων της νότιας Ελλάδας (κυρίως τον Ιερό Λόχο της Θήβας και στον στρατό της Αθήνας αλλά όχι μόνο).

Ρωτώ τον Νίκο Παπαδημητρίου για ποιους λόγους θα πρότεινε να δει κανείς την έκθεση στην οποία συμμετέχει το λιοντάρι της συλλογής Κανελλοπούλου: “Καταρχάς, είναι μια πολύ ωραία έκθεση με πολύ ωραία ευρήματα που έχουν επιμεληθεί δυο νέοι συνάδελφοι, ο Παναγιώτης Ιωσήφ και ο Ιωάννης Φάππας, ως εκ τούτου έχει μια πολύ φρέσκια ματιά. Είναι σημαντικό να δούμε τί έχει να πει η νεότερη γενιά. Πρόκειται για μια πολύ καλά τεκμηριωμένη έκθεση, δεν γίνεται καμία “έκπτωση” εις βάρος της επιστήμης και είναι πολύ ωραία δοσμένη για το κοινό, δεδομένου ότι πρόκειται για ένα αρκετά βαρύ θέμα. Επίσης, είναι αρκετά ενδιαφέρον ότι εστιάζουμε σε ένα πολύ συγκεκριμένο γεγονός, μια μάχη για την οποία το ευρύ κοινό ίσως να μην γνωρίζει πολλά, ουσιαστικά για μια μαζική σφαγή με μεγάλες απώλειες. Στην πιο σύγχρονη εποχή, η μάχη αυτή θα είχε ίσως μια αντιστοιχία με τη μάχη του Στάλινγκραντ… Υπάρχει το δύσκολο θέμα της σύγκρουσης των Μακεδόνων με τη συμμαχία των Ελληνικών πόλεων του νότου, ένα ταυτοτικό ζήτημα που εισάγει το κοινό σε μια πιο σύνθετη σκέψη. Η μάχη αυτή επέφερε ουσιαστικά την κατάλυση της πόλης-κράτους, πρόκειται για μια καθοριστική ιστορική στιγμή. Για όλα, λοιπόν, τα παραπάνω είναι χαρά μας που το λιοντάρι του μουσείου μας βρίσκεται εκεί” εξηγεί.

Μετακινήσεις όπως αυτή που έκανε το λιοντάρι της συλλογής Κανελλοπούλου γίνονται συνέχεια για εκθέσεις που διοργανώνονται αλλά σπανίως γίνονται μέσα στην ίδια πόλη, όπως μου επισημαίνει ο Νίκος Παπαδημητρίου. Έχοντας πια συνεχίσει την ξενάγηση και στο υπέροχο παλαιό κτίριο -στο νεοκλασικό της οικείας Μιχαλέα- που φιλοξενεί τους θησαυρούς της Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης της συλλογής, διαπιστώνω ότι στις εξαιρέσεις αυτές συγκαταλέγεται και ένα πανέμορφο γυναικείο πορτραίτο Φαγιούμ. “Έχει πάει στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για να το μελετήσουν ως προς τις χρωστικές που χρησιμοποιήθηκαν για τη δημιουργία του και να το συντηρήσουν” μου εξηγεί και προσθέτει πως ο ίδιος και οι συνεργάτες του το επισκέπτονται τακτικά εκεί, σαν να πηγαίνουν να δουν τί κάνει ένας δικός τους άνθρωπος.

Το Μουσείο Κανελλοπούλου συμμετέχει συχνά σε εκθέσεις και γενναιόδωρα επιτρέπει στα αντικείμενα του να ταξιδεύουν ακόμη και για μέρη μακρινά όπως -αυτή τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές- στην Κίνα. Εκεί, στην έκθεση “The Greeks, Agamemnon to Alexander The Great” που θα παρουσιαστεί σε τρία μεγάλα μουσεία της Κίνας (Μουσείο Χουνάν, Μουσείο Ναντζίνγκ και Πεκίνο, Μουσείο της Πρωτεύουσας) το 2024 και το 2025 και περιλαμβάνει συνολικά 250 εκθέματα από διάφορα ελληνικά μουσεία και Εφορίες Αρχαιοτήτων, βρίσκεται μία πήλινη προτιμή Διονύσου του 380-360 π.Χ., μια μαρμάρινη κεφαλή του Αλεξάνδρου του 2ου αιώνα μ.Χ. και ένα χάλκινο αγαλμάτιο του Ερμή του 1ου αιώνα μ. Χ. από τη συλλογή Κανελλοπούλου.

«Οι μετακινήσεις αυτές δεν ενέχουν το ρίσκο τους;», ρωτώ τον Νίκο Παπαδημητρίου που μου εξηγεί τις διαδικασίες, τα πρωτόκολλα και επισημαίνει τον απαραίτητο σεβασμό με τον οποίο πρέπει ν’ αντιμετωπίζονται τα εκθέματα που ταξιδεύουν. Ακόμη κι αν το ρίσκο ποτέ δεν εκμηδενίζεται, “δεν μπορείς ωστόσο να έχεις γνώση που δεν μοιράζεται…” καταλήγει.

Λίγο πριν τον ευχαριστήσω για την πλούσια σε γνώσεις συνάντησή μας, έχω ήδη σημειώσει νοερά τον επόμενο προορισμό μου: Το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης για να δω το υπέροχο αυτό λιοντάρι να λάμπει, φυλώντας το πνεύμα των πολεμιστών του!

*Στην κεντρική φωτογραφία, ο διευθυντής του Μουσείου Κανελλοπούλου, Νίκος Παπαδημητρίου.